قوله تعالى: و ما کنْت تتْلوا یا محمد منْ قبْله، اى من قبل القرآن منْ کتاب کتابا، من الکتب و لا تخطه بیمینک، اى و لا تخط کتابا بیدک، لانک امى لا تکتب و لا تقرأ، و کذا صفة النبى (ص) فى التوریة و ذلک فضله.
و ذکر الیمین فى الایة تحبیر للکلام، فان الخط بالشمال من ابعد النوادر. هذا من زیادات الکلام کقوله عز و جل: ذلک قوْلهمْ بأفْواههمْ إذا لارْتاب الْمبْطلون یعنى لو کنت تقرء الکتب او تکتب قبل الوحى لشک المبطلون المشرکون من اهل مکة و قالوا انه یقرأه من کتب الاولین و ینسخه منها. و قال مقاتل المبطلون هم الیهود و المعنى: اذا لشک الیهود فیک و اتهموک و قالوا: ان الذى نجد نعته فى التوریة امى لا یقرأ و لا یکتب، و لیس هذا على ذلک النعت. روى عن الشعبى قال: ما مات النبى (ص) حتى کتب و قرى. و لا تخطه بالفتح على النهى و هو شاذ و الصحیح انه لم یکن یکتب: بلْ هو آیات بینات فی صدور الذین أوتوا الْعلْم مفسران را درین آیت سه قول است: حسن گفت: بل القرآن آیات بینات فی صدور المومنین جواب ایشان است که گفتند، إنْ هذا إلا إفْک افْتراه این قرآن دروغى است که محمد برساخته. رب العالمین گفت ساخته محمد نیست که سخنان خداى است روشن و پیدا بىگمان یاد گرفته و یاد داشته در دلهاى مومنان، و این تخصیص این امت است که امتهاى پیشینه را نبوده پیشینیان کتابهاى خدا نظرا میخواندند و طاقت یادگرفتن و حفظ آن نداشتند مگر پیغامبران، و از اینجا است که موسى (ع) در حضرت مناجات گفت: یا رب انى اجد فى التوریة امة اناجیلهم فى صدورهم یقرءونه ظاهرا. و فى بعض الآثار. «ما حسدتکم الیهود و النصارى على شىء کحفظ القرآن». قال ابو امامة: ان الله لا یعذب بالنار قلبا وعى القرآن. و قال النبی (ص).» القلب الذى لیس فیه شىء من القرآن کالبیت الخرب»
و قال (ص): «تعاهدوا هذا القرآن فانه اشد تفصیا من صدور الرجال من النعم من عقلها».
قال بعض اهل السنة: القرآن فى الصدر غیر ممزوج به فمن زعم انه فى الصدر ممزوج به فقد اخطاء و ذلک لانه باین عن الصدر غیر ممزوج به بل هو منسوب الیه لقوله تعالى: بلْ هو آیات بینات فی صدور الذین أوتوا الْعلْم.
قول دوم آنست که این نامه یاد گرفته تو یا محمد از شگفتهاى آشکارا است که تو نویسنده و خواننده نهاى و صفت تو امى است و آنکه خبر میدهى از قصههاى پیشینیان و آئین رفتگان و نیک و بد جهان و جهانیان این دلیلهایى است روشن بر صحت نبوت تو و نشانهاى آشکارا که الله در دلهاى اهل علم نهاده از امت تو. گفتهاند که این اهل علم صحابه رسولاند که قرآن حفظ داشتند و احکام آن را معتقد بودند و بجان و دل بپذیرفتند و آن را بىهیچ گمان کلام و سخن الله دانستند.
قول سوم آنست که بل هو یعنى محمد (ص) ذو آیات بینات فی صدور الذین أوتوا الْعلْم من اهل الکتاب لانهم یجدونه بنعته و صفته فى کتبهم یعنى نعته (ص) مذکور فى الکتب الماضیة یعرفها اهل الکتاب. روى ان المسیح عیسى بن مریم (ع) قال للحواریین انا اذهب و سیأتیکم الفارقلیط یعنى محمدا (ص) روح الحق الذى لا یتکلم من قبل نفسه و لا یقول من تلقاء نفسه شیئا و لکنه ما یسمع به یکلمکم و یسوسکم بالحق و یخبرکم بالحوادث و الغیوب و هو یشهد لى کما شهدت له، فانى جئتکم بالامثال و هو یأتیکم بالتأویل و یفسر لکم کل شىء. قوله یخبرکم بالحوادث یعنى ما یحدث فى الازمنة، مثل خروج الدجال و ظهور الدابة و طلوع الشمس من مغربها و اشباه هذا، و یعنى بالغیوب امر القیامة من الحساب و الجنة و النار مما لم یذکر فى التوریة و الانجیل و الزبور، و ذکره نبینا (ص).
و ما یجْحد بآیاتنا إلا الظالمون، اى ما ینکر هذا الکتاب و لا هذه الحجج الا الظالمون انفسهم. تقول جحده و جحد به و کفره و کفر به، و الجحود فى الایة الاولى متعلق بالوحدانیة و فى الایة الثانیة متعلق بالنبوة.
و قالوا لوْ لا أنْزل علیْه آیات منْ ربه قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائى و ابو بکر آیة من ربه على التوحید و قرأ الآخرون آیات من ربه لقوله عز و جل: قلْ إنما الْآیات عنْد الله، و المعنى قال کفار مکة هلا انزل علیه آیة من ربه کما انزل على الانبیاء من قبل کناقة صالح و مائدة عیسى و العصا و الید البیضاء و فلق البحر لموسى. و قال بعضهم اراد به الآیات المذکور فى قوله عز و جل: لنْ نوْمن لک حتى تفْجر لنا من الْأرْض ینْبوعا الى آخر الآیات. «قل» یا محمد «إنما الْآیات عنْد الله»، اى فى حکم الله و هو القادر على ارسالها اذا شاء ارسلها و لست املک منها شیئا و کان فى حکمته ان الکتاب الذى انزله کاف لکم إنما أنا نذیر مبین، اى انما انا رسول ارسلنى الیه الیکم لا خوفکم على کفرکم و ابین لکم ما ارسلنى من امر دینه و الحکمة فى ترک اجابة الانبیاء (ع) الى الآیات المقترحة انه یودى الى ما لا یتناهى، و ذلک انه سبحانه لو اجاب قوما الى آیة مقترحة طلب منه قوم آخرون آیة اخرى، و اذا اجابهم الى ذلک طلب کل واحد منهم آیة مقترحة ثم آیة بعد آیة فیودى الى ما لا یتناهى، و لان هولاء طلبوا آیات تضطرهم الى الایمان فلو اجابهم الیها لما استحقوا الثواب على ذلک.
أ و لمْ یکْفهمْ أنا أنْزلْنا علیْک الْکتاب یتْلى علیْهمْ این آیت جواب ایشانست که گفتند: لوْ لا أنْزل علیْه آیات منْ ربه، میگوید ایشان که اقتراح آیات میکنند این کتاب قرآن ایشان را دلیل نه؟ پس بر صحت نبوت تو کتابى بر لغت ایشان نظم آن معجزه، لفظ آن فصیح، عبارت آن بلیغ، حجت آن روشن، حکم آن پیدا نظم آن زیبا تو بزبان ایشان بر ایشان میخوانى و ایشان را بآن پند میدهى و ایشان با فصاحت و بلاغت ایشان درماندند از قبیل آن گفتن و یک سورت چنان آوردن، و این از همه معجزات بلیغتر است و از اسباب شک دورتر. نه بس ایشان را این چنین کتاب بدین صفت که دیگرى میخواهند؟ آن گه گفت: إن فی ذلک اى فى القرآن لرحْمة و ذکْرى لمن همه الایمان دون التعنت.
گفتهاند سبب نزول این آیت آن بود که رسول خدا در مدینه شد. قومى مسلمانان سخنها و مسألتها که از جهودان شنیده بودند و نبشته بودند آن نبشتها آوردند پیش مصطفى (ص). رسول در آن نگرست و بر ایشان خشم گرفت و آن نبشتها بیفکند و گفت: «کفى بقوم حمقا او ضلالا ان یرغبوا عما جاءهم به نبیهم الى ما جاء به غیر نبیهم الى قوم غیرهم و الذى نفس محمد بیده لو ادرکنى موسى و عیسى لاتبعانى و ما اتبعهما. فانزل الله هذه الایة».
و گفتهاند در شان عمر بن الخطاب فرو آمد که بحضرت رسول خدا آمد و نبشتهاى در دست وى. گفت یا رسول الله این نبشته جهودى داد بمن برخوانم، رسول گفت اگر از آن تورات است که حق تعالى بموسى فرستاد، برخوان. عمر میخواند و رسول خدا متغیر و متلون همى گشت و عمر نمیدانست تا عبد الله بن ثابت جوانى انصارى خادم رسول که پیوسته با رسول بودى دست بر پهلوى عمر زد گفت: ثکلتک امک یا عمر اما ترى وجه رسول الله (ص) یتلون؟ فرمى عمر بالرق، و نزلت: أ و لمْ یکْفهمْ أنا أنْزلْنا علیْک الْکتاب الآیة.
قوله قلْ کفى بالله بیْنی و بیْنکمْ شهیدا یشهد لى بالصدق بانى رسوله و ذلک فى قوله: و کفى بالله شهیدا محمد رسول الله، و قیل معناه فى القرآن الذى بین الله باعجازه صدقى کفایة و شهادة صدق بینى و بینکم لمن طلب الدلیل یعْلم ما فی السماوات و الْأرْض، اى انه یعلم ان الاصلح لکم ان لا توتوا ما تقترحونه من الآیات و ان لکم فى القرآن کفایة لان من یعلم ما فى السماوات و الارض لا یخفى علیه ما فیه مصلحتکم من مفسدتکم. و الذین آمنوا بالْباطل الذى لا یجوز به الایمان و هو ابلیس و الصنم، و کفروا بالله الذى یجب الایمان به و الشکر على نعمه أولئک هم الْخاسرون الهالکون.
و یسْتعْجلونک بالْعذاب این آیت در شان النضر بن الحارث فرو آمد که گفت: یا محمد إنْ کان هذا هو الْحق منْ عنْدک فأمْطرْ علیْنا حجارة من السماء.
رب العالمین گفت جل جلاله: و لوْ لا أجل مسمى، اى لو لا ما وعدتک انى لا اعذب قومک و لا استأصلهم و أوخر عذابهم الى یوم القیمة کما قال: بل الساعة موْعدهمْ لجاءهم الْعذاب. و قال بعضهم معناه لو لا الموت الذى یوصلهم الى العذاب لعجل لهم العذاب فى الحال و لیأْتینهمْ بغْتة اى لیأتینهم الموت بغتة و اذا اتاهم الموت بغتة کان ذلک اشق علیهم، و همْ لا یشْعرون باتیانه بغتة. و فى بعض الآثار: «من مات مصححا لامره مستعدا لموته ما کان موته فجأة بغتة، و ان قبض قائما، و من لم یکن مصححا لامره و لا مستعدا لموته فموته موت فجأة و ان کان صاحب الفراش سنة.
قوله: یسْتعْجلونک بالْعذاب اعادة تاکیدا و إن جهنم لمحیطة بالْکافرین جامعة لهم لا یبقى منهم احدا لادخلها. و قیل معناه عجب من جهلهم فى استعجال العذاب و قد اعد الله لهم جهنم و انها قد احاطت بهم و هم على شفیر جهنم لم یبق الا ان یدخلوها.
و قیل لمحیطة بهم فى الآخرة اى سیحیط بهم هو عن قریب، لان ما هو آت قریب.
یوْم یغْشاهم الْعذاب منْ فوْقهمْ و منْ تحْت أرْجلهمْ، اى من کل الجهات لانه محیط بهم، و یقول ذوقوا و بال ما کنْتمْ تعْملون فى الدنیا من معاصى الله و ذلک زیادة فى العقوبة و الایجاع. و قرأ نافع و اهل الکوفة و یقول بالیاء یعنى یقول لهم الموکل بعذابهم ذوقوا. و قرأ الباقون بالنون لانه لما کان بامره نسب الیه.
یا عبادی الذین آمنوا بى و برسلى و لا یمکنکم اظهار دینکم و توحیدکم بمکانکم یعنى بمکة و کانوا یعذبون على الدین إن أرْضی واسعة فانتقلوا منها الى حیث یمکنکم ان تعبدونى فیها. نزلت هذه الایة فى قوم من المومنین دعوا الى الهجرة فشق علیهم ذلک من جهة الطبع، فقالوا: کیف یکون حالنا اذا انتقلنا الى دار العزبة و لیس بها احد یعرفنا فیواسینا و لا نعرف وجوه الاکتساب بها فانزل الله هذه الآیة قطعا لعذرهم فى ترک الهجرة بهذه العلة، و قال مقاتل و الکلبى نزلت فى المستضعفین من المومنین یحثهم على الهجرة یقول ان کنتم فى ضیق بمکة من اظهار الایمان فاخرجوا منها ان ارضى المدینة واسعة آمنة. و قال عطاء اذا امرتم بالمعاصى فاهربوا فان ارضى واسعة، و کذلک یجب على کل من کان فى بلد یعمل فیها بالمعاصى، و لا یمکنه تغییر ذلک، ان یهاجر الى حیث یتهیأ له العبادة.
روى عن النبى (ص) قال: «من فر بدینه من ارض الى ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنة و کان رفیق ابرهیم و محمد صلى الله علیهما».
و قال مطرف بن عبد الله: ارضى واسعة، معناه رزقى لکم واسع فاخرجوا. و قیل معناه ارض الجنة واسعة فاعبدونى اعطکم.
کل نفْس ذائقة الْموْت، خوفهم بالموت لیهون علیهم الهجرة، اى کل احد میت اینما کان فلا تقیموا بدار الشرک خوفا من الموت ثم إلیْنا ترْجعون فنجزیکم باعمالکم. و قرأ ابو بکر یرجعون بالیاء.
و الذین آمنوا و عملوا الصالحات لنبوئنهمْ، قرأ حمزة و الکسائى: لنثوینهم بالثاء ساکنة من غیر همز، اى نجعلهم ثاوین فیها، مقیمین، یقال: ثوى الرجل اذا اقام، و اثویته اذا انزلته منزلا یقیم فیه. و قرأ الآخرون بالباء و فتحها و تشدید الواو و همز بعدها، اى لننزلنهم من الْجنة غرفا قصورا علالى. و انما قال ذلک لان الجنة فى عالیة و النار فى سافلة و لان النظر من الغرف الى المیاه و الخضر اشهى و الذ تجْری منْ تحْتها الْأنْهار، اى من تحت الغرف. و قیل من تحت اشجار الجنة الانهار من الماء و الخمر و اللبن و العسل و التسنیم خالدین فیها الى غیر غایة. نعْم أجْر الْعاملین.
الذین صبروا على الشدائد و الاذى فى ذات الله و صبروا على فرائض الله و جهاد اعدائه و على ربهمْ یتوکلون اى على کفایة ربهم یعتمدون و بفضله یثقون و انما وصفهم بهذه الصفة لان الشیطان کان یوسوس لهم انکم ان ترکتم ارضکم و اموالکم و صرتم الى دار لعزبة افتقرتم و هلکتم فوصفهم الله بالطاعة على مخالفة الشیطان و الثقة بکفایة الرحمن، لان ذلک من قوة الایمان.
و کأینْ منْ دابة لا تحْمل رزْقها الدابة کل حیوان على الارض مما یعقل و مما لا یعقل، لانها تدب على الارض. این آیت هم در شأن ایشان آمد که هجرت بر ایشان سخت بود و دشخوار از بیم درویشى و مىگفتند: ما لنا بالمدینة مال، فاین المعاش لنا هناک؟ رب العالمین گفت: کم من دابة ذات حاجة الى غذاء «لا تحْمل رزْقها» اى ترفع رزقها معها و لا تدخر شیئا لغد مثل البهائم و الطیر، اى بسا جانورا که او را حاجت است بغذا چنان که شما را حاجت است، و هرگز رزق خویش با خود برندارد، و فردا را ادخار نکند. و رب العزة او را و شما را بادرار روزى میدهد.
قال سفیان: لا یدخر من الدواب غیر الآدمى و النملة و الفارة.
ابن عمر گفت: با رسول خدا بودم در نخلستان مدینة و رسول صلوات الله علیه رطب بدست مبارک خویش از زمین برمىگرفت و میخورد و مرا گفت: کل یا بن عمر تو نیز بخور اى پسر عمر. گفتم: یا رسول الله این ساعت مرا آرزوى خوردن نیست و طبع نمیخواهد. رسول خدا گفت: مرا آرزو هست و طبع مىخواهد و امروز چهارم روز است که طعامى نخوردم و نیافتم. ابن عمر گفت: انا لله الله المستعان. رسول گفت: یا بن عمر من اگر خواستمى از خدا مرا بدادى آنچه خواستمى و بر ملک کسرى و قیصر افزون دادى،لکن اجوع یوما و اشبع یوما انگه گفت فکیف بک یا بن عمر اذا عمرت و بقیت فى حثالة من الناس یخبئون رزق سنة و یضعف الیقین.
قال فو الله ما برحنا حتى نزلت: و کأینْ منْ دابة لا تحْمل رزْقها، الله یرْزقها و إیاکمْ یوما فیوما من غیر طلب و هو السمیع الْعلیم بحاجتکم الى الرزق، فلا تهتموا لاجل الرزق و لا تترکوا عبادة الله بسبب الرزق.
عن ابن عباس رضى الله عنه، قال: قال رسول الله (ص): «ایها الناس ان الرزق مقسوم لن یعدو امرءا ما کتب له، فاجملوا فى الطلب، ایها الناس ان فى القنوع لسعة و ان فى الاقتصاد، لبلغة، و ان فى الزهد لراحة، و لکل عمل جزاء، و کل ما هو آت قریب».
و عن ابن مسعود قال: قال رسول الله (ص): «یقول الله تعالى: یا بن آدم توتى کل یوم برزقک و انت تحزن و تنقص کل یوم من عمرک و انت تفرح انت فیما یکفیک و انت تطلب ما یطغیک، لا بقلیل تقنع و لا من کثیر تشبع».
و عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول الله (ص) لیس شىء یباعدکم من النار الا و قد ذکرته لکم و لا شىء یقربکم من الجنة الا و قد دللتکم علیه. ان روح القدس نفث فى روعى انه لن یموت عبد حتى یستکمل رزقه فاجملوا فى الطلب، اى اختصروا فى الطلب و لا یحملنکم استبطاء الرزق على ان تطلبوا شیئا من فضل الله بمعصیته، فانه لا ینال ما عند الله الا بطاعته، الا و ان لکل امرئ رزقا هو یأتیه لا محالة فمن رضى به بورک له فیه فوسعه، و من لم یرض به لم تبارک له فیه و لم یسعه، ان الرزق لیطلب الرجل کما یطلبه اجله و روى ان النبى قال: «لو انکم یتوکلون على الله حق توکله لرزقتم کما یرزق الطیر تغدوا خماصا و تروح بطانا.
و لئنْ سألْتهمْ، یعنى کفار مکة منْ خلق السماوات و الْأرْض و سخر الشمْس و الْقمر لمصالح العباد حتى یجریا دائبین، لیقولن الله، فأنى یوْفکون، یعنى من این یصرفون عن عبادة صانعها و خالقها الى عبادة جمادات لا تضر و لا تنفع، کانه قال مع علمهم بجلائل صنع الله و شدة عجز الاوثان ما الذى یحملهم على ان ینصرفوا عن توحیده الى الاشراک به.
الله یبْسط الرزْق لمنْ یشاء منْ عباده و یقْدر له یعنى یوسع الرزق على من یشاء من عباده و یضیق على من یشاء على ما یوجبه الحکمة. قال الحسن یبطأ الرزق لعدوه مکرا به و یقدر على ولیه نظرا له فطوبى لمن نظر الله له إن الله بکل شیْء علیم یعلم من یصلحه القبض و من یصلحه البسط. و فى حدیث ابى ذر عن رسول الله (ص)، فیما یروى عن ربه عز و جل: ان من عبادى من لا یصلح ایمانه الا الغنى و لو افقرته لافسده ذلک، و ان من عبادى من لا یصلح ایمانه الا الفقر و لو اغنیته لافسده ذلک ادبر عبادى بعلمى انى بعبادى خبیر بصیر.
و لئنْ سألْتهمْ منْ نزل من السماء ماء فأحْیا به الْأرْض منْ بعْد موْتها باخراج الزرع و الاشجار عنها و الارض المیتة التی لیست بمنبتة سمیت میتة لانه لا ینتفع بها کما لا ینتفع بالمیتة، لیقولن الله، اى هم مقرون بذلک، قل الْحمْد لله، على قیام حجتى و صدق لهجتى، قل الحمد لله على اقرارهم و لزوم الحجة علیهم، قالوا الْحمْد لله الذی هدانا لهذا و اعاذنا من الجهل الذى اضل به هولاء الکفار بلْ أکْثرهمْ لا یعْقلون ما یلزمهم فى اقرارهم هذا من الحجة على ان یعبدوا الله وحده دون غیره.
و ما هذه الْحیاة الدنْیا إلا لهْو و لعب، اللهو هو الاستماع بلذات الدنیا، و اللعب العبث، سمیت بها لانها فانیة لا تدوم کما لا یدوم اللهو و اللعب. فان قیل لم سماها لهوا و لعبا و قد خلقها حکمة و مصلحة؟ قلنا: انه سبحانه بنى الخطاب على الاعم الاغلب، و ذلک ان غرض اکثر الناس من الدنیا اللهو و اللعب. و إن الدار الْآخرة لهی الْحیوان، الحیوان و الحیاة واحدة، یقال حیى یحیى حیاة و حیوانا فهو حى. و قیل: الحیوان الحیاة الدائمة التی لا زوال لها. و لا انقطاع و لا موت.
و قیل معناه ان الدار الآخرة فیها الحیاة الدائمة لوْ کانوا یعْلمون لکان خیرا.
و قیل معناه لو علموا طیب حیاة الدار الآخرة لرغبوا فیها.
فإذا رکبوا فی الْفلْک، یعنى الکفار لتجاراتهم و تصرفاتهم و هاجت الریاح و اضطربت الامواج و خافوا الغرق، دعوا الله مخْلصین له الدین یعنى یدعون الله وحده و یخلصون له الدعوة للنجاة من دون الاصنام لعلمهم بانها لا تقدر على النفع و الضر على انجائهم منها. فلما نجاهمْ إلى الْبر إذا همْ یشْرکون عادوا الى شرکهم جهلا و عنادا. قال عکرمة: کان اهل الجاهلیة اذا رکبوا البحر حملوا معهم الاصنام، فاذا اشتدت بهم الریح القوها فى البحر و قالوا: یا رب یا رب.
لیکْفروا بما آتیْناهمْ هذا لام الامر و معناه التهدید و الوعید کقوله: اعْملوا ما شئْتمْ اى لیجحدوا نعمة الله فى انجائه ایاهم و لیتمتعوا قرأ حمزة و الکسائى ساکنة اللام و قرأ الباقون بکسرها نسقا على قوله: لیکْفروا، و قیل: من کسر اللام جعلها لام کى، و کذلک فى لیکْفروا و المعنى انما خلصهم الله من تلک الاهوال و ردهم الى سلامة البر لیکْفروا نعم الله التی انعم بها علیهم فى النجاة و الخلاص. و لکى یزداد وا کفرا بالله و تمردا علیه و لکى یتمتعوا بها خولوا فى دنیاهم الى منتهى آجالهم من غیر نصیب فى الآخرة فسوْف یعْلمون اذا و ردوا الآخرة و عاینوها حین یحل بهم العذاب انهم کانوا مستدرجین فى الدنیا زیادة فى تعذیبهم: انما نملى لهم لیزدادوا اثما.
أ و لمْ یروْا یعنى اهل مکة أنا جعلْنا حرما آمنا و یتخطف الناس منْ حوْلهمْ یعنى العرب یسبى بعضهم بعضا و اهل مکة آمنون. و قیل ان اهل مکة کانوا غیر آمنین قبل خروج رسول الله (ص) فلما خرج آمنهم الله من الخوف و اطعمهم من الجوع و ذلک قوله أطْعمهمْ منْ جوع و آمنهمْ منْ خوْف اى لا احد فعل ذلک غیر الله، فکیف یکفرون نعمتى التی هى حق و یصدقون الباطل فیجعلون الاوثان آلهة. و قیل أ فبالْباطل، یعنى بالاصنام یوْمنون و بنعْمة الله بمحمد و الاسلام یکْفرون. و قیل کانت قریش استکتبت من فارس قصص ملوکهم و کانت تقرأها و تکفر بالرسول و القرآن و منْ أظْلم ممن افْترى على الله کذبا اى لا احد اظلم من الکاذب على الله و هو الواصف له بما لیس من صفته أوْ کذب بالْحق لما جاءه على لسان الرسول و هو القرآن او کذب بما ورد من اوصافه فى کتابه کعلمه و قدرته، أ لیْس فی جهنم مثْوى للْکافرین استفهام بمعنى التقریر، معناه اما لهذا الکافر المکذب مأوى فى جهنم؟
و الذین جاهدوا فینا، اى فى طاعتنا و عبادتنا، لنهْدینهمْ سبلنا، اى لنعرفنهم سبیل دیننا و سبیل المعرفة بنا و سبیل الله دینه و سبیل الله الطریق المودى الى عبادته و المعرفة به. و قیل و الذین جاهدوا المشرکین لنصرة دیننا لنثیبنهم على ما قاتل علیه. و قیل لنزیدنهم هدى کما قال تعالى: و یزید الله الذین اهْتدوْا هدى و قیل و الذین جاهدوا فینا اى فى طلب العلم لنهْدینهمْ سبل العمل به. و قال سهل بن عبد الله: و الذین جاهدوا فى اقامة السنة لنهْدینهمْ سبل الجنة. ثم قال: مثل السنة فى الدنیا کمثل الجنة فى العقبى، من دخل الجنة فى العقبى سلم، کذلک من لزم السنة فى الدنیا سلم. و قال سفیان بن عیینة: اذا اختلف الناس فانظروا ما علیه اهل الثغور، فان الله عز و جل یقول: و الذین جاهدوا فینا لنهْدینهمْ سبلنا. و قال الحسین بن الفضل: فیه تقدیم و تأخیر مجازه: و الذین هدیناهم سبلنا جاهدوا فینا و إن الله لمع الْمحْسنین بالنصرة و المعونة فى دنیاهم و بالثواب و المغفرة فى عقباهم.